چهار باری که شیطان فریاد کشید...

محتوای سورهمبارکه حمد

سوره حمد كه نام دیگرش «فاتحه الكتاب» است، هفت آیهدارد1  و تنها سوره‏اى است كه بر هر مسلمانى واجب است حداقل روزانه ده بار آن را درنمازهاى شبانه روزى بخواند وگرنه نماز او باطل است. «لا صلاة الّا بفاتحه الكتاب»2بنا به روایت جابر بن عبد اللّه انصارى از رسول اكرم(صلی لله علیه و آله): این سورهبهترین سوره‏هاى قرآن است.3

آیات سوره‏ ى مباركه فاتحه، اشاراتى در باره‏ىخداوند و صفات او، مسأله معاد، شناخت و درخواست رهروى در راه حقّ و قبول حاكمیت وربوبیّت خداوند دارد. همچنین به ادامه‏ى راه اولیاى خدا، ابراز علاقه و از گمراهانو غضب‏شدگان اعلام بیزارى و انزجار شده است. سوره‏ى حمد همانند خودقرآن مایه‏ىشفاست، هم شفاى دردهاى جسمانى و هم شفاى بیمارى‏هاى روحى.4

درسهاىتربیتى سوره ‏ى حمد

در تفسیر نمونه به مواردی از اثرات تربیتی سوره حمداشاره شده است كه با توجه و عمل به هركدام از این موارد، انسان هرچه بیشتر در راهشناخت ونزدیكی به پروردگار قرار می‌گیرد:

1-انسان درتلاوت سوره‏ى حمد با«بِسْمِ اللَّهِ»از غیرخدا قطع امید مى‏كند.

2-با«رَبِّ الْعالَمِینَ»و«مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ»احساس مى‏كند كه مربوب ومملوك است و خودخواهى و غرور را كنار مى‏گذارد.

3- با كلمه«عالمین»میان خود و تمام هستى ارتباط برقرارمى‏كند.

4- با«الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»خود را در سایه لطف اومى‏داند.

5-با«مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ»غفلتش از آینده زدودهمى‏شود.

6-با گفتن«إِیَّاكَ نَعْبُدُ»ریا و شهرت طلبى را زایلمى‏كند.

7-با«إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ»از ابرقدرت‏هانمى‏هراسد.

8-از «أَنْعَمْتَ»مى‏فهمد كه نعمت‏ها به دست اوست.

9-با«اهْدِنَا»رهسپارى در راه حقّ و طریق مستقیم رادرخواست مى‏كند.

10-در «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ»همبستگىخود را با پیروان حقّ اعلام مى‏كند.

11-با«غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «ولَاالضَّالِّینَ»بیزارى و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز مى‏دارد.

سوره حمد،اساس قرآن است‏

در حدیثى از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) مى‏خوانیم كه: «الحمد ام القرآن‏» و این به هنگامى بود كه جابر بن عبداللَّه انصارىخدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسید، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «الا اعلمك افضل سورة انزلها اللَّه فى كتابه؟ قال فقال له جابر بلى بابى انت و امىیا رسول اللَّه! علمنیها، فعلمه الحمد، ام الكتاب‏». آیا برترین سوره‏اى را كه خدادر كتابش نازل كرده به تو تعلیم كنم، جابر عرض كرد آرى پدر و مادرم به فدایت باد،به من تعلیم كن، پیامبر(صلی الله علیه و آله) سوره حمد كه ام الكتاب است به اوآموخت، سپس اضافه فرمود این سوره شفاى هر دردى است مگر مرگ.5

و نیز از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده كهفرمود: «و الذى نفسى بیده ما انزل اللَّه فى التوراة،و لا فى الزبور، و لا فى القرآن مثلها، هى ام الكتاب‏»، قسم به كسى كه جانمن به دست او است خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور، و نه حتى درقرآن، مثل این سوره را نازل نكرده است، و این ام الكتاب است.6

در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى‏خوانیم‏: «شیطان چهار بار فریاد كشید و ناله سر داد نخستین بار روزى بود كه از درگاه خدارانده شد،سپس هنگامى بود كه از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثتمحمد(صلی الله علیه و آله) بعد از فترت پیامبران بود، و آخرین بار زمانى بود كهسوره حمد نازل شد»!

وجه توحیدیسوره حمد

در حقیقت سوره حمد هم بیانگر توحید ذات است، همتوحید صفات، هم توحید افعال، و هم توحید عبادت. و به تعبیر دیگر این سوره مراحلسه‏گانه ایمان:

اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به اركان رادر بر دارد، و مى‏دانیم« ام» به معنى اساس و ریشه است.

شاید به همین دلیل است كه« ابن عباس» مفسر معروفاسلامى مى‏گوید: «ان لكل شى‏ء اساسا ... و اساسالقرآن الفاتحة»، هر چیزى اساس و شالوده‏اى دارد ... و اساس و زیر بناىقرآن، سوره حمد است. روى همین جهات است كه در فضیلت این سوره از پیامبر(صلی اللهعلیه و آله) نقل شده:

«ایما مسلم قرأ فاتحه الكتاب اعطى من الاجر كانماقرأ ثلثى القرآن، و اعطى من الاجر كانما تصدق على كل مؤمن و مؤمنه‏»، هر مسلمانى<span dir="ltr